📘 توضیح دقیق مفهومی:

[إذا لم تكن عالماً ناطقاً فكن مستمعاً واعياً]

🔹 ۱. تقسیم انسان‌ها به دو گروه مثبت:

این جمله دو نقش فعال در جامعه و نظام تربیتی را معرفی می‌کند:

1. عالِم ناطق:
کسی که دارای علم است و آن را با هدایت و فهم به دیگران منتقل می‌کند. نه صرفاً پرحرف، بلکه گوینده‌ای حکیم.

2. مُستمع واعی:
کسی که هنوز در مرحلهٔ علم‌آموزی‌ست، ولی شنونده‌ای فعال، دقیق و فهمنده است. نه منفعل، نه بی‌تفاوت.

📌 نکته مهم: امام علی (ع) می‌گوید اگر در درجه اول نبودی، وظیفه داری در درجه دوم باشی.
---
🔹 ۲. نهی از بی‌تفاوتی و جهلِ منفعل:

در این سخن حکیمانه، امام (ع) در واقع دارد ما را از حالت سوم و خطرناک نهی می‌کند:

کسی که نه علم دارد
نه مایل به یادگیری است
و نه گوش می‌دهد

🔻 چنین فردی، در منطق نهج‌البلاغه، «همج رعاع» است؛ یعنی انسان بی‌ریشه، بی‌بصیرت، تابع هر صدای بلند.
---

📚 شواهد از روایات مرتبط:

🔸 حدیث پیامبر (ص):

> «كن عالماً أو متعلماً أو مستمعاً أو محبّاً ولا تكن الخامسة فتهلك»
«عالم باش، یا متعلم، یا شنونده، یا دوستدار علم؛ ولی پنجم (بی‌تفاوت) نباش که هلاک می‌شوی.»
📙 (کافی، ج ۱، ص ۴۰)

⬅️ کاملاً هم‌راستا با جمله مورد بحث ماست. اگر نتوانستی عالم باشی، حتماً باید نقش فعالی در فراگیری داشته باشی.
---
🔎 چرا تأکید بر "مستمع واعی"؟
چون:

شنیدنِ بی‌دقت، علم‌آور نیست.

سکوت کردن، فضیلت نیست مگر با آگاهی و قصدِ فهمیدن.

گوش دادنِ هوشیارانه، مقدمه‌ی تبدیل شدن به «عالِم ناطق» است.

👈 بسیاری از بزرگان، قبل از آنکه اهل سخن شوند، سال‌ها اهل شنیدن و فهمیدن بوده‌اند.
---
🧠 خلاصهٔ نهایی:

> اگر هنوز اهل علم و بیان نشده‌ای،
مأیوس نشو،
بلکه نقش مقدس "شنوندهٔ فهمیده و پویا" را بپذیر.
این هم مرتبه‌ای از بندگی و رشد است.