آیه سورۀ نور است که در ادامۀ آیات مرتبط با جریان افک

آیه 23 سورۀ نور است که در ادامۀ آیات مرتبط با جریان "افک" نازل شده است، بدین بیان: "ان الذین یرمون المحصنات الغافلات المؤمنات لعنوا فی الدنیا و الآخرة و لهم عذاب عظیم"؛ آنانی که بانوان پاکدامن و بی خبر از گناه و با ایمان را متهم می نمایند، در دنیا و آخرت مورد لعن قرار گرفته و عذاب بزرگی در انتظارشان است.
برخی مفسران، این آیه را در ارتباط با هر شخصی می دانند که بانوی با ایمانی را به غلط متهم به ارتکاب عمل زشتی نماید که از سبک و سیاق آیه، چنین تفسیری مناسب تر به نظر می آید. برخی دیگر، آن را مخصوص بانوان پیامبر (ص) دانسته و گروهی نیز این آیه را منحصراً به جریان "افک" و شخص عائشه تفسیر نموده اند،[1] که عملاً تمام این تفاسیر به یک نتیجه مشخص می رسد و آن هم زشتی و قباحت متهم نمودن دیگران، بدون دلیل قانع کننده، چون معنایی ندارد که اتهام به عائشه، قبیح بوده و متهم نمودن دیگران ایرادی نداشته باشد! بنابراین، ما فرض را بر آن می گذاریم که تفسیر شما از آیه، صحیح باشد و این آیه، منحصر به جریان "افک" و شخص عائشه باشد! اما جریان "افک" چه بوده؟
بهتر است ماجرا را از زبان خود عائشه بشنویم، چون ایشان، این واقعه را مفصلاً نقل نموده، ولی خلاصه اش این است: پیامبر (ص)، هنگام جنگ ها و مسافرت های خارج از مدینه، یکی از بانوان خود را نیز به قید قرعه، همراه خود می برد. در یکی از جنگ های ایشان، من نیز به همراه او بوده و در هودج شتری حمل و نقل می شدم. یکی از روزها، بعد از شنیدن بانگ حرکت کاروان، برای قضای حاجت خارج شده، امّا هنگام برگشت، یکی از زیورآلات خود را گم نموده و این، باعث شد تا مدتی به جست و جوی آن بپردازم. در همین حال، ساربان شتر من، به خیال آن که من در هودج خود هستم، شتر را حرکت داده و از آن منطقه خارج شد و من بعد از بازگشت به محل اولیه، کسی را در آن جا نیافتم، اما مطمئن بودم که آنان بعد از اطلاع از به همراه نبردن من، بازخواهند گشت ... به هر حال، من به همراه شخص دیگری که او نیز از لشگر عقب مانده بود، خود را به سپاهیان رسول خدا (ص) رساندم. این موضوع، موجب آن شد تا برخی افراد، شایعاتی را در مورد من منتشر نمایند که در نهایت با نزول آیۀ افک، پاکدامنی من در این قضیه ثابت شد.[2]
اکنون، باید ملاحظه نماییم که چه کسانی، بیشترین نقش را در دامن زدن به این شایعه بر عهده داشتند؟ آنچه از جمع بندی روایات تاریخی به دست می آید آن است که عبد الله بن ابی و حسان بن ثابت و مسطح بن اثاثة، در رأس شایعه پراکنان بودند.[3] اما این که آنان از چه موقعیت اجتماعی برخوردار بودند؟ پرسشی است که پاسخ به آن می تواند، تحلیل درستی از ماجرا، در اختیارمان قرار دهد:
الف. عبد الله بن ابی: او از منافقان معروف و سرشناس بوده و از هر موقعیت، در راستای تضعیف پیامبر اکرم (ص) استفاده می نمود. طبیعی است که او تلاش نماید از این جریان نیز در جهت منافع خود بهره برداری نماید.
ب. حسان بن ثابت: شاعری که هرچند اشعار زیبایی در ارتباط با وقایع مختلف دوران پیامبر (ص) سروده است، اما شیعیان، به عملکرد بعدی او که در جهت مقابل خط فکری امیرالمؤمنین (ع) بود منتقدند. حسان از اشخاصی بود که اشعار مختلفی در حمایت از خلیفه اول و حتی در ستایش عائشه دارد، اما در این جریان، او نیز یکی از صحنه گردانان شایعه بود! بعدها و سال ها پس از رحلت پیامبر (ص)، هنگامی که حسان؛ با سرودن شعری از عائشه تقاضای ملاقات نمود، عائشه صریحاً او را به دلیل شرکت داشتن در ایراد اتهام به او و یا همان جریان "افک"، مورد سرزنش قرار داد.[4]
ج. مسطح بن اثاثه: این شخص، پسرخاله پدر عائشه ابوبکر بود که به دلیل فقر، مورد حمایت مالی او نیز قرار داشت. مفسران اهل سنت معتقدند که ابوبکر، این حمایت را بعد از جریان افک و مورد اتهام قرار گرفتن دخترش، قطع نمود. اما آیه ای نازل شد، مبنی بر این که سزاوار نیست چنین رفتاری انجام شود و سپس، ابوبکر کمک های خود را به او از سر گرفت.[5]
برخی مفسران شیعه نیز جریان افک را همانند آنچه در کتب اهل سنت وجود دارد نقل نموده و آیۀ افک را نیز در همین مورد می دانند[6] البته تعداد بسیاری از مفسران شیعه نیز این آیه را در ارتباط با عائشه ندانسته، بلکه به ماریه مرتبط می دانند.[7] این خلاصه ای از جریان "افک" بود که آیه مورد نظرتان در ارتباط با آن، نازل شد.
2. موضوع بعدی آن است که فرض بگیریم آیۀ مورد نظرتان، صراحت در ایمان عائشه داشته باشد، اما پرسش ما این است که آیا هر شخص که به مناسبتی در قرآن، مؤمن قلمداد شده، تضمینی برای او وجود خواهد داشت که تا آخر عمر، همچنان مؤمن باقی بماند و یا این که تمام رفتارهای قبل و بعد او، حتی در غیر مورد بیان شده در آیه، غیر قابل انتقاد تلقی شود؟! ما چنین تفسیری را نمی پذیریم؛ زیرا در قرآن مواردی